Mijn vader en de Sovjet-Unie, allebei zijn ze honderd jaar geleden geboren en allebei zijn ze dood. Van de laatste had ik dat niet aan zien komen. Terwijl toch al in 1970 de dissident Amalrik met zijn boek ‘Haalt de Sovjet-Unie 1984?’ kwam. Of neem Orwell, schrijver van ‘Animal Farm’ en ‘1984’, die in 1946 aan het papier toevertrouwde dat ‘het Russische regime ofwel zichzelf zal democratiseren ofwel ten onder zal gaan’.

En inderdaad, Gorbatsjov sloeg in 1985 aan het democratiseren en Jeltsin liet in 1991 de bijl vallen. Het rijk dat Stalin had gekneed over de lijken van tientallen miljoenen, klapte uit elkaar. Peperduur had het experiment uitgepakt. De tsarenfamilie, overige adel, intellectuelen, zakenlieden, geestelijken, zelfstandige boeren en buitenlanders waren vermoord of verdreven door het tuig dat in 1917 de macht greep.

Dat een omwenteling in dit merkwaardige land wreed zou uitpakken, voorspelde de Franse reiziger De Custine in zijn boek ‘Rusland in 1839’: ‘Als er in Rusland ooit een revolutie plaatsvindt, zal het moorden even regelmatig worden als de bewegingen van een regiment soldaten.’

Met de bloem der natie vernietigd duwden de bolsjewieken een inert volk de dwangeconomie door de strot. Hoeveel graan, aardappelen, wc-papier, broeken, jurken en schoenen het volk nodig had, werd bedacht in staatskantoren. De productiewonderen werden geperst in vijfjarenplannen.

Alleen, de wonderen bleven uit. Met tekorten als gevolg. Wat onder de Russen zelf leidde tot de volgende humor.

Klant, starend naar lege winkelschappen: „Geen vlees?”
Verkoopster: „Nee, geen vis. Geen vlees is aan de overkant.”

In 1981 reisde ik met de nachttrein naar Moskou. Een Sovjet-douanier trof in mijn bagage een Nederlandse krant aan. „Van wie is dit het orgaan?”, vroeg hij. Ik had geen idee waar hij het over had. Later zag ik op een gevel in Moskou een leuze van Lenin: ‘De krant is niet alleen een collectieve propagandist en collectieve agitator, maar ook een collectieve organisator.’ Laat wel, maar het kwartje viel: in de Sovjet-Unie brengen de media geen nieuws, maar mennen ze de massa.

Vandaar Amalriks grapje toen hem in 1968 tijdens een proces tegen dissidenten in Moskou door een westerse journalist gevraagd werd wat hij vond van de gang van zaken: „Als Sovjet-burger lees ik mijn mening morgen in de krant.”

‘Wij zijn internationalisten’, nog zo’n leuze. Lekkere internationalisten, dacht ik toen ik nog een groentje was, terwijl de burgers hun land niet uit mogen. Onder Russen ook weer voer voor grappen. „In het tv-programma ‘Reizigersclub’ kan de kijker met eigen ogen zien wie er naar Spanje mag”, sneerde een bevriende Moskoviet.

‘Wij zijn internationalisten’ diende een ander doel. Met de leuze probeerden de machthebbers de relatie tussen de volken in het enorme koloniale rijk bij te sturen. Dat was nodig en het lukte niet. Toen ik in 1985 met een Russische vriend in Vilnius aan een cafétafel aanschoof bij Litouwse jongelui, draaiden ze zich ostentatief van ons af. Russen noemden Kaukasiërs ‘zwartreten’. Een Moskouse organisator van een vuurwerkshow wilde in 1990 een Joodse naam van de medewerkerslijst schrappen. Ruslandkenner Karel van het Reve typeerde het zo: „In de Sovjet-Unie is antisemitisme verboden, want de staat heeft het monopolie.”

‘Communisme is sovjetmacht plus elektrificatie van het hele land’, stond in grote letters op het dak van een energiecentrale langs de oever van de Moskva. Een kreet van Lenin om het land te doen opstomen in de vaart der volkeren. Een Moskouse wiskundige kwam met deze lumineuze oplossing om het land aan stroom te helpen: „Elektrificatie is communisme minus sovjetmacht.”

Jullie in het Westen hebben niet zulke goede humor, zeiden Russische vrienden tegen mij, want jullie hebben het veel te goed. Grappend en grollend sloegen ze zich door het leven, dat in het land van het ‘reëel bestaande socialisme’ inderdaad veel zwaarder was dan elders in Europa en Amerika.

Toch was het einde van de heilstaat voor velen een drama. Alle offers bleken gebracht voor een illusie, een leugen. Een hele generatie raakte ontheemd zonder ooit te verhuizen.

________________________________

Reageren kan hier.